Sự bùng nổ của tài sản số đang đặt Việt Nam vào trung tâm của làn sóng chuyển đổi tài chính toàn cầu. Với hơn 17 triệu người sở hữu ví tiền mã hóa tính đến năm 2024, Việt Nam lọt top 5 quốc gia có tỷ lệ người dùng tiền số cao nhất thế giới. Thế nhưng, đi cùng với sự phát triển mạnh mẽ ấy lại là một thực tế đáng lo ngại: chưa có một khung pháp lý đầy đủ để bảo vệ nhà đầu tư, quản lý rủi ro và tạo nền tảng vững chắc cho đổi mới. Trong khi các nước phát triển đã linh hoạt điều chỉnh pháp luật để thích nghi với sự tiến hóa của tài sản số, Việt Nam vẫn đang loay hoay giữa hai hướng đi: duy trì hệ thống dân luật vốn chặt chẽ nhưng chậm phản ứng, hay tiếp cận theo hướng thông luật – nơi mà thị trường được dẫn dắt bởi thực tiễn và án lệ. Câu chuyện tiền số tại Việt Nam không chỉ là bài toán công nghệ hay đầu tư, mà còn là phép thử về năng lực quản lý, tư duy pháp lý và định vị quốc gia trong nền kinh tế số toàn cầu.
Sự trỗi dậy của thị trường tiền số Việt Nam
Việt Nam đang trở thành một điểm sáng nổi bật trong bức tranh tiền mã hóa toàn cầu. Theo báo cáo từ công ty fintech Triple-A (Singapore), đến năm 2024, khoảng 17% dân số Việt Nam – tương đương hơn 17 triệu người – đã sở hữu ví tiền số, cao gấp gần 3 lần tỷ lệ trung bình toàn cầu.
Không chỉ dừng lại ở con số người dùng, báo cáo “Global Crypto Adoption Index 2024” của Chainalysis xếp Việt Nam thứ 5 toàn cầu về mức độ chấp nhận tiền số. Trong một năm (7/2022 – 6/2023), thị trường Việt Nam đã đón nhận 120 tỷ USD dòng tiền điện tử, và thu về 1,18 tỷ USD lợi nhuận – chỉ xếp sau Mỹ và Anh.
Tuy nhiên, theo nhiều chuyên gia, dù số lượng người tham gia đông đảo, chất lượng nhà đầu tư vẫn chưa cao. Đa phần người dùng tham gia với tâm lý “lướt sóng”, FOMO, thiếu kiến thức nền tảng về công nghệ blockchain, cũng như chưa có chiến lược đầu tư dài hạn hay khả năng đánh giá rủi ro. Đây là một thách thức lớn nếu Việt Nam muốn nâng cấp thị trường tiền số từ “mới nổi” sang “bền vững”.
Những lỗ hổng pháp lý và rủi ro tiềm ẩn
Mặc dù thị trường đang phát triển nhanh chóng, nhưng hành lang pháp lý tại Việt Nam lại chưa theo kịp. Theo Nghị định 52/2024/NĐ-CP, khái niệm “tiền điện tử” tại Việt Nam chỉ giới hạn trong phạm vi giá trị VND lưu trữ trên phương tiện điện tử. Điều này đồng nghĩa, các đồng tiền mã hóa như Bitcoin, Ethereum hay USDT không được công nhận là phương tiện thanh toán hợp pháp, và hiện chưa có luật rõ ràng điều chỉnh hoạt động giao dịch trên sàn quốc tế.
Hệ quả là, phần lớn nhà đầu tư tại Việt Nam phải chuyển đổi tiền thông qua các giao dịch ngang hàng (P2P), dùng VND để mua USDT hoặc USDC, sau đó chuyển lên các sàn quốc tế để giao dịch. Tuy nhiên, hình thức này lại thiếu giám sát, dễ bị lợi dụng để rửa tiền, lừa đảo hoặc gây thất thoát tài sản. Theo thống kê từ Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng, trong năm 2023, đã có hơn 1.200 khiếu nại liên quan đến giao dịch tiền số qua P2P.
Không chỉ rủi ro về pháp lý, người dùng Việt Nam còn đối mặt với rủi ro đến từ chính các sàn giao dịch. Nhiều sàn không có giấy phép tại Việt Nam, hoạt động không minh bạch. Những vụ sập sàn như FTX (Mỹ), Luna (Hàn Quốc) đã gây thiệt hại hàng tỷ USD, là minh chứng cho tính bất ổn cao của thị trường nếu không có cơ chế quản lý và bảo vệ phù hợp.
Ông Nguyễn Đình Thắng – Chủ tịch CLB VINA Fintech – cho rằng: “Việc sở hữu tiền số hiện không bị cấm, nhưng cũng chưa được điều chỉnh cụ thể. Điều này tạo ra vùng xám khiến người dân vừa kỳ vọng sinh lời cao, vừa nơm nớp lo lắng về tính pháp lý”.
Chuyển mình sang thông luật: Chiến lược cho sự linh hoạt và thích ứng
Trong bối cảnh này, câu hỏi lớn được đặt ra: Liệu Việt Nam có nên tiếp cận tài sản số theo hướng hệ thống thông luật, như cách mà các quốc gia dẫn đầu như Mỹ, Singapore, Anh hay Thụy Sĩ đang thực hiện?
Điểm khác biệt cốt lõi giữa hai hệ thống là cách tiếp cận. Dân luật (civil law) – hiện đang áp dụng tại Việt Nam – yêu cầu mọi hành vi phải được định nghĩa rõ ràng, có trong luật mới được thực hiện. Điều này khiến việc cập nhật pháp lý trở nên chậm chạp, đặc biệt với các lĩnh vực biến động liên tục như tài sản số.
Ngược lại, thông luật (common law) – được áp dụng tại các nước phát triển – linh hoạt hơn nhiều. Pháp luật ở các quốc gia này không tập trung vào định nghĩa, mà để thị trường tự phát triển, sau đó điều chỉnh bằng án lệ và các tiền lệ pháp lý thực tiễn. Điều này giúp phản ứng nhanh hơn trước sự thay đổi của công nghệ và thị trường. Tại Singapore – nơi cũng áp dụng mô hình thông luật, các khung hướng dẫn về tài sản số được cập nhật liên tục theo thực tiễn vận hành trên thị trường.
Thực tế, Chính phủ Việt Nam đã yêu cầu Bộ Tài chính nghiên cứu và trình khung pháp lý hoàn chỉnh cho tài sản số trong năm 2025. Dự thảo Luật Công nghiệp Công nghệ số cũng đang được thảo luận tại Quốc hội, trong đó có đề cập đến tiền số, quản lý giao dịch và phòng chống rửa tiền. Tuy nhiên, các chuyên gia khuyến nghị rằng, chỉ khi nào tư duy lập pháp thay đổi – chấp nhận sự linh hoạt theo mô hình thông luật, thì Việt Nam mới có thể bắt kịp với tốc độ đổi mới toàn cầu.
Các bài viết liên quan
